پیشرفت علمی و اقتصادی چین در قرن 21 و عبور از قدرت‌های جهانی
در پایان دهه دوم قرن بیست و یکم، چین با غلبه سریع و موفقیت‌آمیز بر رکود اقتصادی ناشی از اقدامات گسترده در مقابله با ویروس کرونا، همچنان به توسعه اقتصادی خود ادامه می‌دهد. در واقع، بخش جدایی‌ناپذیر پیشرفت مداوم چین، انقلاب علمی و فناوری آن است که تقریباً بر تمام جنبه‌های زندگی در این سرزمین پهناور تأثیر گذاشته است. بر اساس دستاوردهای قبلی، چینی‌ها انتقال به یک مدل توسعه اقتصادی فشرده را در طول سیزدهمین برنامه توسعه پنج‌ساله (2020-2016) دنبال و وظایف بلندپروازانه جدیدی را برای دوره کوتاه‌مدت و میان‌مدت بعدی (تا سال 2035) تعیین کرده‌اند.
در آغاز دهه دوم قرن بیست و یکم، دستاوردهای اقتصادی و فناورانه، توسعه اقتصادی خارجی و مسیر مستقل بین‌المللی چین باعث واکنش‌های منفی ایالات متحده و پیش‌بینی‌ها مبنی بر وخامت چشمگیر روابط دو قدرت شد.1 در اواسط همان دهه، کتاب معروف گراهام آلیسون (G. Allison) منتشر شد که در آن از «تله توسیدید (Thucydides Trap)» به عنوان نمادی از رویارویی احتمالی ایالات متحده و چین صحبت کرده بود.
این رویارویی احتمالی، زمانی که یک قدرت هژمونیک جدید جهانی در حال جایگزینی قدرت هژمونیک قبلی است به شکل وضعیتی خطرناک برای جهان درمی‌آید. در واقع استدلال آلیسون این است که: رشد سریع و بی‌نظیر چین منجر به این وضعیت خواهد شد. 2
جنگ فناوری بین ایالات متحده و چین
در چارچوب روابط ایالات متحده و چین، عبارت جنگ تجاری رایج شد. اگرچه بهتر است که این پدیده را تهاجم تجاری ایالات متحده بنامیم. چرا که طرف چینی همواره آمادگی خود برای کمک به رشد و توسعه جهانی را نشان داده بود. همین امر در مورد حوزه فناوری هم صدق می‌کند. اگرچه در رابطه با چین که در پاسخ به اقدامات تجاوزکارانه واشنگتن در حوزه فناوری تنها اقدامات محدودی را به اجرا می‌گذاشت، باز هم استفاده از کلمه جنگ فناورانه کاملاً دقیق نیست3.
مقایسه ظرفیت‌های فناورانه چین و ایالات متحده امروزه یک روش کاملاً مناسب برای ارزیابی موقعیت چین در حوزه پیشرفت‌های فناوری جهانی است. در یکی از گزارشات منتشرشده، جایگاه مشترک ایالات متحده و چین در چندین حوزه فناوری اساساً مورد بررسی قرار گرفت. نویسندگان گزارش، آن حوزه‌ها را در قرن بیست و یکم اساسی و مهم می‌دانند4. این حوزه‌های خاص امروزه شامل: هوش مصنوعی، نسل پنجم ارتباطات همراه (5G)، پردازش اطلاعات و ارتباطات کوانتومی، نیمه هادی‌ها (مدارهای مجتمع بیوتکنولوژی و انرژی سبز) می‌شود.
در مقدمه گزارش ویژه دانشگاه هاروارد، نویسندگان با اشاره به اریک اشمیت (مدیر اجرایی قبلی گوگل) نگرانی خود را از اینکه چین به دنبال سلب برتری ایالات متحده در فناوری‌های جدید است، اعلام می‌کنند و می‌گویند: «به زودی ما رقابت را به کشوری که دارای اقتصادی بزرگ‌تر، سرمایه‌گذاری‌های بیشتر در حوزه تحقیق و توسعه، توانایی اجرای بهتر و موثرتر تحقیقات، استقرار گسترده‌تر فناوری‌های نوین و زیرساخت محاسباتی قوی‌تر است، واگذار خواهیم کرد».
پیشرفت چین و سبقت از آمریکا در فناوری‌های مهم
شایان ذکر است که شی‌ین‌پینگ، رهبر عالی چین نیز به اهمیت این رقابت تکنولوژیک اشاره می‌کند. به گفته او: «نوآوری‌های علمی و فناورانه به میدان اصلی نبرد در زمین بازی راهبردی بین‌المللی تبدیل شده است و رقابت بر سر دستیابی به نوک قله فرماندهی علم و فناوری به طور بی‌سابقه‌ای شدید است»5.
هوش مصنوعی
البته در استفاده از هوش مصنوعی، چین قبلاً هم از ایالات متحده پیشی گرفته بود. این مورد به ویژه، در زمینه فناوری‌های تشخیص گفتار که در آن شرکت‌های چینی در همه زبان‌ها از شرکت‌های آمریکایی جلوتر هستند، پررنگ‌تر است. به عنوان مثال iFlytek چین 700 میلیون کاربر دارد که دو برابر بیشتر از تعداد کاربران سیری (Siri) اپل است.
فناوری مالی
این وضعیت در زمینه فناوری‌های مالی، حتی واضح‌تر است: مثلاً «We Chat Pay» چینی ۹۰۰ میلیون کاربر دارد و از Apple Pay آمریکایی با ۴۴ میلیون کاربر یک گام جلوتر است.
Source: Veugelers, R. (2017). The challenge of China’s rise as a science and technology powerhouse (No. 2017/19). Bruegel policy contribution.
تشخیص چهره
در زمینه فناوری‌های تشخیص چهره نیز، شرکت‌های چینی بی‌رقیب هستند. SenseTime و Megvii اپلیکیشن‌هایی هستند که شناسایی هر کسی را در عرض چند ثانیه آن هم در کشوری با بیش از 1.4 میلیارد نفر جمعیت ممکن می‌سازد6.
نام شرکت | رتبه جهانی در سال 2014 | رتبه جهانی در سال 2016 | حوزه فعالیت صنعتی | رتبه در حوزه صنعتی خاص | هزینه‌های تحقیق و توسعه از 2015 – 2016 (میلیون پوند) | میزان رشد در هزینه‌های تحقیق و توسعه از 2014 تا 2016 | نرخ فروش حوزه تحقیق و توسعه |
هوآوی | 26 | 8 | تجهیزات و سخت‌افزارهای فناورانه | 2 | 8357.9 | 26.3 | 15 |
ZTE | 105 | 65 | تجهیزات و سخت‌افزارهای فناورانه | 12 | 1954.1 | 12.4 | 13.8 |
بایدو | 203 | 93 | نرم‌افزار و خدمات رایانه‌ای | 7 | 1444.5 | 63.3 | 15.4 |
تنسنت | 179 | 117 | نرم‌افزار و خدمات رایانه‌ای | 9 | 1177.4 | 25.8 | 8.1 |
Source: Bruegel based on EU Industrial R&D Investment Scoreboard, 2500 largest R&D spenders worldwide, 2016 edition compared to 2014 edition, see http://iri.jrc.ec.europa.eu/scoreboard.html.
شرکت‌های فناوری اطلاعات
شرکت‌های اینترنتی چین نیز به سرعت در حال تقویت موقعیت خود در بازار جهانی هستند. شش سال پیش، تنها دو شرکت چینی در بین بیست غول برتر اینترنت جهانی قرار داشتند. در حال حاضر، بایدو (Baidu)، علی‌بابا و تنسنت (Tencent) در کنار گوگل، آمازون، فیسبوک و مایکروسافت به عنوان هفت شرکت برتر در این زمینه شناخته می‌شوند.
توسعه هوش مصنوعی
در یکی از مهم‌ترین حوزه‌های توسعه هوش مصنوعی، تحت عنوان «یادگیری عمیق (Deep Learning)»، چین شش برابر بیشتر از ایالات متحده درخواست‌های ثبت اختراع داشته است. بر اساس برخی پیش‌بینی‌ها، تا سال 2025، ایالات متحده به کلی عرصه را در خصوص مقالات با بیشترین استناد، در مورد هوش مصنوعی به چین واگذار خواهد کرد. همچنین در زمینه تعداد ربات‌های هوشمند در سال 2020، چین به عدد 140000 رسیده که بیشتر از مجموع ربات‌های ژاپن، آمریکا، کره جنوبی و آلمان است7. انبارهای کاملاً خودکار و رباتیک، تاکسی‌های بدون سرنشین در برخی از شهرهای چین و برنامه‌ریزی برای سازماندهی شهرهای هوشمند، بی‌نظیر هستند.
به گفته اریک اشمیت از هاروارد، در فناوری‌های هوش مصنوعی که تأثیر فوق‌العاده بالایی بر اقتصاد و امنیت همه کشورها در آینده نزدیک خواهند داشت، چین اکنون «یک رقیب قدرتمند» برای آمریکا است. بر اساس ارزیابی کمیسیون امنیت ملی آمریکا در مورد هوش مصنوعی، «چین قدرت، استعداد و جاه‌طلبی برای پیشی‌گرفتن از آمریکا را در جهان دارا است.» 8
فارغ‌التحصیلان دانشگاهی
در مورد رقابت دو کشور در زمینه هوش مصنوعی و به طورکلی رقابت فناورانه، باید در نظر داشت که تعداد فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌های چین با مدرک لیسانس در رشته‌های فنی و مهندسی چهار برابر شده است. در ادامه می‌توان گفت که تا سال 2025 نیز تعداد فارغ‌التحصیلان این دانشگاه‌ها با مدرک دکترا در این رشته‌ها دو برابر بیشتر خواهد بود. نظر تارون چابرا (T. Chhabra)، مدیر بخش فناوری و امنیت شورای امنیت ملی آمریکا، این است که: «ایالات متحده دیگر در عرصه علم و فناوری به عنوان هژمون جهانی شناخته نمی‌شود».
Source: Veugelers, R. (2017). The challenge of China’s rise as a science and technology powerhouse (No. 2017/19). Bruegel policy contribution.
فناوری ارتباطات
حوزه‌ای که چین در آن مزیت آشکاری نسبت به آمریکا دارد، ارتباطات 5G است. تا پایان سال 2020، حدود 150 میلیون کاربر چینی به این سطح از ارتباطات همراه دسترسی داشتند و در مقایسه، این تعداد در آمریکا تنها 6 میلیون کاربر بود. همچنین تا آن زمان، 700000 «ایستگاه پایه» در چین مستقر شده بود؛ در حالی که تعداد این ایستگاه‌ها در آمریکا حدود 50000 است. تا سال 2020 چین، سرعت انتقال داده 300 مگابیت بر ثانیه را داشت که این نرخ در آمریکا فقط 60 مگابیت یر ثانیه ثبت شده است. در مجموع، در پایان سال 2020، چین حدود 87 درصد از تمام خطوط اتصالات 5G جهانی را به خود اختصاص داد.
چین همچنین در توسعه نسل بعدی ارتباطات سیار نیز پیشتاز است و 35 درصد از حق امتیاز بین‌المللی 6G در مقابل 18 درصد حق امتیاز آمریکا به چین اختصاص دارد. به طور عمده دو شرکت چینی در فهرست پنج تولیدکننده برتر تجهیزات 5G در سطح جهانی حضور دارند. در این آمار، هوآوی با سهم 28 درصدی از فروش جهانی در صدر این فهرست قرار دارد. جالب است بدانید که در حال حاضر هیچ شرکت آمریکایی در این لیست وجود ندارد؛ گرچه در سال 2000، لوسنت (Lucent) و موتورولا (Motorola) 25 درصد از کل بازار ارتباط در جهان را در دست داشتند9.
کامپیوترهای کوانتومی
در زمینه فناوری‌های کوانتومی، ایالات متحده برای مدت طولانی در صدر قرار داشت، اما این برتری در پایان دهه 2010، تغییر کرد. پس از 2010 چین در ارتباطات کوانتومی از ایالات متحده پیشی گرفته و به سرعت در حال کاهش شکاف در محاسبات کوانتومی است. در دسامبر 2020، یک سال پس از اینکه کامپیوتر کوانتومی 53 کیلوبیتی Sycamore گوگل، برتری کوانتومی را برای آمریکایی‌ها به دست آورده بود، تیم تحقیقاتی دانشگاه علم و صنعت چین، واقع در هفی (Hefei)، به ریاست پان جیانوی (Pan Jianwei)، موفق شدند از آمریکایی‌ها پیشی بگیرند. همچنین آنها رکورد جدیدی را در زمینه کامپیوترهای کوانتومی با ارائه «زوچونگجی (Zuchongzhi)» ثبت کردند.
پان جیانوی، که «پدر کوانتوم» چین لقب گرفته است، به وضوح بیان می‌کند: «ما تا کنون در تولید علم اطلاعات مدرن فقط یک پیرو و دانش‌آموز بوده‌ایم. اکنون ما این فرصت را داریم که رهبر باشیم10 11 .»
امنیت و ارتباط کوانتومی
برتری چین در زمینه ارتباطات کوانتومی با «استاندارد طلایی» امنیت نیز به وضوح قابل مشاهده است: در سال 2018، چین با رسیدن به چهار برابر ثبت اختراع بیشتر نسبت به ایالات متحده در زمینه امنیت کوانتومی و رمزنگاری، رکورد جدیدی را از آن خود کرد (517 تا 117). چین سیستم‌هایی را برای ارتباطات کوانتومی بین ماهواره‌ها و ایستگاه زمینی در فاصله بیش از 800 کیلومتر ایجاد نموده است. این کشور همچنین اولین شبکه ارتباطی کوانتومی یکپارچه روی زمین با مسافت بیش از 3000 کیلومتر را توسعه داده است.
اینترنت کوانتومی
با نگاهی به آینده، می‌توان دریافت که چین در زمینه دستیابی به اینترنت کوانتومی از تمامی کشورهای دیگر جلوتر است. بر اساس نظر کارشناسان، این نوع اینترنت عملاً غیر قابل هک بوده و تبادل حجم عظیمی از داده‌ها را با سرعت زیاد امکان‌پذیر می‌کند و پیشرفت مهمی در عرصه فناوری است. این نوع اینترنت حتی در مراحل ابتدایی، تأثیر عمیقی بر علم، صنعت و امنیت ملی و البته بر حوزه پزشکی، بخش بانکی و ارتباطات سیار خواهد داشت.12
علوم بیوتکنولوژی
اگرچه ایالات متحده هنوز در علوم بیوتکنولوژی جایگاه اول را در اختیار دارد (هفت شرکت از ده شرکت بزرگ علوم زیستی در جهان از آن آمریکایی‌هاست)، چین برنامه تحقیق و توسعه فشرده و بلندمدتی را در عرصه بیوتکنولوژی راه‌اندازی کرده است. البته تلاش‌های چینی‌ها نتیجه داده و اکنون آنها به طور قابل‌توجهی در فناوری‌های ویرایش ژن CRISPR فاصله خود را با ایالات متحده کاهش داده‌اند. در درمان با استفاده از سلول‌های CAR T نیز چین از آمریکا پیشی گرفته است.
مورد مهم دیگر این است که تعیین توالی ژنوم در چین 100 دلار هزینه دارد که یک‌ششم هزینه در آمریکاست. در دهه 2017 – 2007، تعداد مقالات چینی بین‌المللی در مورد بیوتکنولوژی با رشد سالانه 20 درصد همراه بوده است. در سال‌های 2019 تا 2020، کیفیت کتب و مقالات چین از آلمان و بریتانیا (براساس شاخص Nature) پیشی گرفت. از نظر تعداد ثبت اختراعات در زمینه بیوتکنولوژی، چین سهم خود را در جهان از 1٪ در سال 2000 به 28٪ در سال 2019 افزایش داده است. سهم ایالات متحده در همین دوره از 45٪ به 27٪ کاهش یافت.
چین همزمان و به سرعت در حال افزایش سهم خود از بازار جهانی داروهای بیولوژیک است. در ده سال گذشته، این سهم از 7 به 22 درصد افزایش یافته است. علاوه بر این، چین 40 درصد از تولید جهانی مواد فعال دارویی را به خود اختصاص داده است13.
فناوری نیمه‌هادی و ریزتراشه‌ها
کشور چین امروزه به سرعت در حال کاهش فاصله با رهبران علم و فناوری جهان است. برتری این کشور در زمینه صنایع نیمه‌هادی و مدارهای مجتمع (تراشه‌ها) نیز ایجاد شده است؛ جایی که ایالات متحده تقریباً نیم‌قرن برتری کاملی داشت، اما اکنون در حال ازدست‌دادن موقعیت خود می‌باشد. سهم واشنگتن در ساخت ریزتراشه‌ها از 37 درصد در سال 1990، به 12 درصد در سال 2020 کاهش یافته است.
در حال حاضر، 15 درصد از تولید جهانی ریزتراشه‌ها در اختیار چین است؛ در حالی که این مقدار در سال 1990 حدود 1 درصد بود. با وجود اینکه پیش‌بینی در این زمینه دشوار است، علاوه بر ایالات متحده، تایوان و چین، چندین بازیگر قوی دیگر نیز در این عرصه حضور فعال دارند (کره جنوبی، ژاپن و هلند)؛ اما بر اساس برخی برآوردها، در ده سال آینده، چین 40 درصد از رشد تولید ریزتراشه‌های جهان را به خود اختصاص خواهد داد و با سهم 24 درصدی در تولید، به رتبه اول در جهان دست خواهد یافت.
فناوری انرژی‌های پاک
البته پیشرفت چین در زمینه انرژی پاک و تجدیدپذیر نیز، چشمگیر است. این کشور از سهم 1 درصدی در تولید پنل‌های خورشیدی در سال 2000، به سهم 70 درصدی از تولید جهانی دست‌یافته است. چهار شرکت از ده تولیدکننده بزرگ دنیا در عرصه توربین‌های بادی، چینی هستند که 40 درصد تولید جهانی را به خود اختصاص داده‌اند.
چین در تولید بسیاری از اجزای پنل‌های خورشیدی، باتری‌ها و سایر تجهیزات انرژی‌های تجدیدپذیر، از جمله لیتیوم (50 درصد تولید جهانی)، پلی سیلیکون (60 درصد)، گرافیت طبیعی (70%)، کبالت تصفیه‌شده (80%) و عناصر خاکی کمیاب (90 درصد)، جایگاهی نزدیک به انحصار یا پیشروی مطلق را در اختیار دارد14.
چشم‌انداز روشن ارتقا فناوری و پیشرفت علمی چین در آینده
توجه به این نکته مهم است که علاوه بر شاخه‌های فنی که در بالا توضیح داده شد و در آنها چین به برتری قاطع برابر رقبای غربی و کشورهایی که روزگاری چین را تحقیر می‌کردند، دست‌یافته است، این برتری به طور ویژه در تعداد فارغ‌التحصیلان دانشکده‌های علوم طبیعی و مهندسی از اهمیت بیشتری برخوردار است؛ چرا که پیش‌نیاز و زمینه لازم برای پیشرفت‌های آینده است. تعداد فارغ التحصیلان چینی در این رشته‌ها 1.3 میلیون نفر در سال، در مقابل 300000 نفر در آمریکا است. همزمان، چین 185000 فارغ التحصیل متخصص فناوری اطلاعات و ارتباطات در مقابل 65000 متخصص در ایالات متحده ثبت نموده است15.
منابع:
- 1. A. I. Salitskii and V. V. Tatsii, “The birth of bipolarity or coleadership?,” Vostok: Afro–Asiat. Obshchestva: Ist. Sovrem., No. 3, 87–97 (2012).
- 2. G. Allison, Destined for War: Can America and China Escape Thucydides’ Trap? (Kindle Edition, Harvard, 2015).
- 3. I. V. Danikin, “The American–Chinese tech war through the prism of techno-nationalism,” Puti Miru Bezopas., No. 1, 29–43 (2021).
- 4. G. Allison, K. Klyman, K. Barbesino, and H. Yen, The Great Tech Rivalry: China vs. the U.S. (Belfer Center for Science and International Affairs, Cambridge, 2021).
- 5. Xi Jinping’s speech on science & tech on May 28, 2021.
- 6. Salitskii, A. I., & Salitskaya, E. A. (2022). China on the Way to Global Technology Leadership. Herald of the Russian Academy of Sciences, 92(3), 262-267.
- 7. D. P. Goldman, “How America can lose the fourth Industrial Revolution.”
- 8. G. Allison, K. Klyman, K. Barbesino, and H. Yen, The Great Tech Rivalry: China vs. the U.S. (Belfer Center for Science and International Affairs, Cambridge, 2021). P: 6 - 12
- 9. Salitskii, A. I., & Salitskaya, E. A. (2022). China on the Way to Global Technology Leadership. Herald of the Russian Academy of Sciences, 92(3), 262-267.
- 10. M. E. Sokolova, “On the path of the ‘second quantum pevolution’: Security risks and US–Chinese technological rivalry,” Ross. Am. 21 Veke, No. 12 (2021);
- 11. G. Allison, K. Klyman, K. Barbesino, and H. Yen, The Great Tech Rivalry: China vs. the U.S. (Belfer Center for Science and International Affairs, Cambridge, 2021).
- 12. M. E. Sokolova, “On the path of the ‘second quantum pevolution’: Security risks and US–Chinese technological rivalry,” Ross. Am. 21 Veke, No. 12 (2021);
- 13. G. Allison, K. Klyman, K. Barbesino, and H. Yen, The Great Tech Rivalry: China vs. the U.S. (Belfer Center for Science and International Affairs, Cambridge, 2021).
- 14. G. Allison, K. Klyman, K. Barbesino, and H. Yen, The Great Tech Rivalry: China vs. the U.S. (Belfer Center for Science and International Affairs, Cambridge, 2021).
- 15. Salitskii, A. I., & Salitskaya, E. A. (2022). China on the Way to Global Technology Leadership. Herald of the Russian Academy of Sciences, 92(3), 262-267.
بدون دیدگاه