ابتکار کمربند و جاده چین یا همان جاده ابریشم جدید
این روزها با پیشرفت طرح‌ها و پروژه‌های چین در راستای ابتکار کمربند و جاده چین (Belt and Road Initiative) یا همان جاده ابریشم جدید، نظرات و گمانه‌زنی‌های متنوعی درباره نیات و اهداف چینی‌ها از این طرح‌ها و سرمایه‌گذاری‌ها مطرح می‌شود. البته که با اندکی تامل می‌توان دریافت که اکثر این نظرات زاییده روایت‌سازی‌های صاحب‌نظران غربگرا و بدون در نظر گرفتن چشم‌انداز جامع و کامل مدنظر چینی‌ها است. در واقع کارشناسان طرفدار غرب در تفسیر اقدامات و سرمایه‌گذاری‌های چینی از داده‌ها و اطلاعات در دسترس، به صورت انتخابی و مغرضانه استفاده می‌کنند. هدف آنها نیز این است که پروژه‌های مالی توسعه‌ای خارج از کشور چین را مضر قلمداد کرده و به نوعی آنها را برای کشورهای دریافت‌کننده به صورت ابزارهای چپاول و تمامیت‌خواهی پکن به تصویر بکشند.
به عنوان مثال، برخی از محققان در مورد خطرات بدهی و مسائل مربوط به وام‌های چین، به صورت اغراق‌آمیز مطالبی را با حدس و گمان بیان کرده‌اند، در حالی که مزایا و ترجیحات فراوانی که پکن برای وام‌گیرندگان در نظر دارد را نادیده می‌گیرند. برخی دیگر نیز تنوع و انعطاف شیوه‌های کمک چینی‌ها را کنار گذاشته و تعریف محدود و جانبدارانه خود از کمک‌ها را اعمال نموده‌اند که رویکرد متمایز چین را در بر نمی‌گیرد.1
استانداردهای دوگانه در ارزیابی پروژه‌های چینی
این دسته از کارشناسان از استانداردهای دوگانه و معیارهای متناقض برای ارزیابی سرمایه‌گذاری‌ها و پروژه‌های چین در دنیا استفاده می‌کنند. به عنوان مثال، برخی از آنها چین را به دلیل نقض حقوق بشر، استانداردهای مربوط به حوزه کار و هنجارهای زیست‌محیطی در پروژه‌های خارجی مورد انتقاد قرار می‌دهند. در حالی که شیوه‌های مشابه یا بدتر در خصوص شرکت‌ها و دولت‌های غربی را به کلی نادیده می‌گیرند. از طرفی چین متهم می‌شود که صرفاً به دنبال منافع ژئوپلیتیکی و اقتصادی خود از طریق پیشبرد سرمایه‌گذاری‌ها و پروژه‌های بین‌المللی است، در حالی که این نوع انگیزه‌ها و یا حتی موارد تهاجمی‌تر و توسعه‌طلبانه‌تر در خصوص قدرت‌های غربی را در نظر نمی‌گیرند .
مهم‌تر از همه اینکه این نوع تحلیل‌ها در خصوص اقدامات و کمک‌های اقتصادی چین در دنیا، با رویکردی منفی و با هدف برانگیختن احساسات مردم کشورهای طرف قرارداد یا خواهان ایجاد ارتباط دوطرفه با چین در سراسر جهان، به سرعت در حال گسترش است. به عنوان مثال، برخی از اندیشمندان غربگرا، پروژه کمربند و جاده چین (Belt and Road Initiative) را به عنوان "تله بدهی" یا "طرح نو استعماری" نامگذاری می‌کنند. ادعای آنها این است که هدف پروژه، بهره‌برداری و تسلط چین بر کشورهای دیگر است. عده‌ای از آنها حتی چین را به عنوان قدرتی "تمامیت‌طلب" و یا "تهدید" برای نظم جهانی و منافع کشورها توصیف کرده‌اند.3
مفاهیم کلیدی مورد نظر چین در ارتباط و همکاری
همکاری برد برد و منافع متقابل مفاهیم اصلی سیاست خارجی و استراتژی توسعه چین، به ویژه ابتکار کمربند و راه (BRI) هستند. این موارد در کنار «5 اصل همزیستی مسالمت‌آمیز»، منعکس‌کننده چشم‌انداز آینده چین برای ایجاد جامعه‌ای مشترک برای تمام کشورها است. جامعه‌ای که در آن همه کشورها می‌توانند از طریق همکاری‌های متقابل و سودمند از توسعه و رفاه مشترک برخوردار شوند. سرمایه‌گذاری‌ها و پروژه‌های چین با هدف ایجاد نتایج برد برد برای چین و شرکا، با ارتقاء زیرساخت‌ها، تجارت، سرمایه‌گذاری، امور مالی و تبادلات مردمی است.
تجربه پروژه‌های قبلی چین در کشورها، نشان می‌دهد این کشور به انتخاب‌ها و نیازهای شرکای خود احترام می‌گذارد. همچنین برخی کشورهای غربی، چین با اهداف سیاسی و غیر اقتصادی فعالیت نمی‌کند. پکن به دنبال به اشتراک گذاشتن تجارب و فرصت‌های توسعه خود با کشورهای دیگر و معرفی بهترین شیوه‌ها و دستاوردهای این نوع تجارب بوده است. چین ادعا می‌نماید که همکاری برد برد و منافع متقابل، بهترین راه برای دستیابی به صلح و ثبات پایدار در جهان است.4
اصول همزیستی مسالمت‌آمیز چین
پنج اصل همزیستی مسالمت‌آمیز، هنجارهای اساسی روابط خارجی چین هستند که برای اولین بار به طور مشترک بین چین، هند و میانمار در سال 1954 تصویب شدند. این اصول عبارتند از:
1. احترام متقابل به حاکمیت و تمامیت ارضی کشورها
2. عدم تجاوز متقابل به منافع، خاک و حقوق
3. عدم دخالت در امور داخلی یکدیگر
4. برابری و منافع متقابل
5. همزیستی مسالمت‌آمیز
این اصول بر اساس ارزش‌های سنتی مانند صلح و هارمونی چینی شکل گرفته‌اند و با منشور سازمان ملل متحد و قوانین بین‌المللی نیز سازگار هستند. سرمایه‌گذاری‌ها و پروژه‌های چینی با پیروی از این اصول به پیش می‌روند و به حاکمیت و منافع کشورهای میزبان احترام می‌گذارند. چین در امور داخلی کشورهای دیگر دخالت نمی‌کند و به دنبال تغییر سیستم سیاسی یا اجتماعی آنها و یا تحمیل ارزش‌ها و هنجارهای مورد نظر خود نیست. چین با همه کشورها، صرف نظر از مساحت یا قدرت آنها، به گونه‌ای برابر رفتار کرده و به دنبال دستیابی به هژمون یا سلطه بر دنیا نیست.
نمونه‌هایی از سرمایه‌گذاری اقتصادی چین در کشورهای غرب آسیا
کریدور اقتصادی چین و پاکستان (CPEC)
کریدور اقتصادی چین و پاکستان (CPEC) نقطه اوج پروژه‌های BRI است. هدف این کریدور اتصال استان سین کیانگ چین به بندر گوادر پاکستان از طریق یک سری پروژه‌های زیرساختی مانند ایجاد بزرگراه‌ها، راه‌آهن، نیروگاه‌ها و مناطق صنعتی است. CPEC امنیت انرژی و توسعه اقتصادی هر دو کشور را افزایش داده و بیش از 75000 شغل برای پاکستانی‌ها ایجاد کرده است.6
نیروگاه برق‌آبی «کاروت»
یکی از موفق‌ترین پروژه‌های سرمایه‌گذاری چینی، نیروگاه برق‌آبی «کاروت» است که اولین پروژه سرمایه‌گذاری صندوق جاده ابریشم و اولین پروژه برق‌آبی ذیل CPEC است. ساخت این پروژه در سال 2016 آغاز و در سال 2022 تکمیل شد. این پروژه با ظرفیت نصب‌شده 720 مگاوات سالانه حدود 3.2 میلیارد کیلووات برق پاک تولید می‌کند که تقاضای برق حدود 7 میلیون خانوار در پاکستان را برآورده خواهد کرد. این پروژه همچنین حدود 40000 شغل برای مردم پاکستان ایجاد می‌کند و به توسعه صنایع مرتبط نیز می‌پردازد.6
شرایط اقتصادی نامناسب عموم جامعه پاکستان از ابتدای دهه 2000 تاکنون به تدریج رو به بهبود گذاشته است به طوری که طبق اعلام بانک جهانی در سال 2001 حدود 64.3 درصد مردم زیر خط فقر بوده‌اند، در حالی که در طول دو دهه گذشته با نرخ کاهش سالانه 6.3 درصد در سال 2018، این رقم به 21.89 درصد رسیده است. تغییرات کاهشی این آمار مخصوصاً پس از اجرا و بهره برداری از پروژه‌های چینی در پاکستان افزایش قابل توجهی را نشان می‌دهد.7
راه‌آهن پر سرعت جاکارتا - باندونگ
راه‌آهن پر سرعت جاکارتا - باندونگ (HSR) که اولین پروژه راه‌آهن پر سرعت در اندونزی و آسیای جنوب شرقی است، به طور مشترک توسط چین و اندونزی ساخته شد. HSR زمان سفر بین دو شهر را از حدود سه ساعت به 40 دقیقه کاهش داده و به شکوفایی اقتصاد منطقه‌ای و گردشگری در طول مسیر خود پرداخته است.8
نیروگاه حرارتی دوشنبه
در تاجیکستان، یکی از موفق‌ترین سرمایه‌گذاری‌های چین، نیروگاه حرارتی شماره 2 دوشنبه است. این مورد، بزرگ‌ترین نیروگاه حرارتی در این کشور و اولین پروژه‌ای است که توسط «بانک صادرات و واردات چین» در آسیای مرکزی تامین مالی شده است. پروژه نیروگاه حرارتی دوشنبه در سال 2016 تکمیل شد و ظرفیت کل آن 400 مگاوات است که حدود 40 درصد از کل تولید برق تاجیکستان را شامل می‌شود. این پروژه، عرضه برق به مردم تاجیکستان را به ویژه در زمستان که کشور با کمبود شدید برق مواجه است، بهبود بخشید. این پروژه همچنین امنیت انرژی و همکاری اقتصادی بین چین و تاجیکستان را افزایش داده است.9
راه‌آهن چین - لائوس
راه‌آهن چین - لائوس، که بخشی از راه‌آهن کونمینگ - سنگاپور است، چین را به کشورهای جنوب شرقی آسیا مانند لائوس، تایلند، مالزی و سنگاپور متصل می‌کند. این خط ریلی در پایان سال 2021 تکمیل و به اولین راه‌آهن بین‌المللی ساخته‌شده در لائوس تبدیل شد. این راه‌آهن همچنین ارتباط و تجارت بین چین و لائوس را بهبود بخشیده و از طرفی با ایجاد شغل، به کاهش فقر و شکوفایی اقتصادی دو کشور کمک نموده است.10
ورزشگاه لوسیل قطر
به عقیده کارشناسان مختلف قطری، همکاری‌های اقتصادی - تجاری قطر و چین در طول سال‌های گذشته به قدری عمیق و گسترده شده، که اکنون چین جای ایالات متحده آمریکا در زمینه صادرات و واردات و به طورکلی تجارت با قطر را از آن خود کرده است. این موضوع در حقیقت نشان از رضایتمندی جامعه و حکومت قطر از پروژه‌های چینی دارد. از جمله موفق‌ترین پروژه‌های چین در قطر، ورزشگاه لوسیل «Lusail» است که در جام جهانی 2022 مطرح گردید. لوسیل بزرگ‌ترین استادیوم این کشور با ظرفیت 80،000 تماشاگر است. این پروژه به طور مشترک توسط شرکت ساخت‌وساز راه‌آهن چین (CRCC) و یک شرکت قطری ساخته و در سال 2021 تکمیل گردید. این پروژه قابلیت‌های پیشرفته مهندسی و طراحی چین را به نمایش گذاشته و همچنین کمک زیادی به توسعه فرهنگی و ورزشی قطر داشت.11
گذرگاه خورگوس قزاقستان
در قزاقستان، یکی از موفق‌ترین سرمایه‌گذاری‌های چینی، «گذرگاه خورگوس» می‌باشد که یک بندر خشک و مرکز تدارکات در مرز بین چین و قزاقستان و البته نقطه‌ای کلیدی در خط ریلی چین و اروپا (CRE) است. این پروژه به طور مشترک توسط شرکت حمل‌ونقل COSCO چین و یک شرکت دولتی قزاقستان توسعه یافته و از سال 2015 آغاز به کار کرد. این پروژه فرصت‌های شغلی فراوانی برای مردم قزاقستان ایجاد کرده است.12 کشور قزاقستان که در اوایل قرن بیست‌ویکم با معضل بیکاری با نرخ حدود 14 درصد مواجه بود، کم‌کم با گسترش پروژه‌های چینی و استفاده از نیروهای داخلی اکنون به نرخ بیکاری 4.5 درصد رسیده است.13
نظرات عمومی و سازمان‌های بین‌المللی درخصوص طرح‌ها و پروژه‌های چینی
به گزارش CNN، نظرسنجی انجام‌شده توسط مرکز تحقیقات پیو (PEW) در سال 2020 نشان داد که مردم در بسیاری از کشورهای عضو در BRI دیدگاه مطلوبی نسبت به چین و نقش اقتصادی آن در کشور خود دارند. این نظرسنجی در 17 کشور از جمله 12 عضو طرح BRI چین انجام شد. نتیجه بدین صورت است که به طور متوسط 55 درصد از پاسخ‌دهندگان در کشورهای BRI نظر مثبتی نسبت به پروژه‌های چینی داشته‌اند. بنابر نتایج این نظرسنجی همچنین به طور متوسط 52 درصد از پاسخ‌دهندگان در کشورهای BRI گفته‌اند که اقتصاد رو به رشد چین برای رشد کشور آنها نیز خوب است.14
مطالعه دیگری توسط طرح تحقیقاتی چین - آفریقا (CARI) در دانشگاه جان هاپکینز در سال 2018 انجام شد که تاثیر سرمایه‌گذاری و وام‌های چینی را بر اشتغال آفریقایی‌ها بررسی کرد. این مطالعه 1000 پروژه چینی را در 40 کشور آفریقایی تحلیل و بررسی نموده و دریافت که شرکت‌های چینی همواره به استخدام کارگران محلی پرداخته‌اند.
به طور متوسط 89 درصد از کل نیروی کار این پروژه‌ها آفریقایی هستند. این مطالعه همچنین نشان داد که شرکت‌های چینی فرصت‌های آموزشی و توسعه مهارت را برای این کارگران محلی فراهم می‌کنند و درکنار آن به توسعه اقتصادی محلی و رفاه اجتماعی مردم آن مناطق نیز کمک می‌کنند.15
مقایسه مدل و نوع رفتار آمریکایی در سرمایه‌گذاری‌ها و پروژه‌های زیرساختی
در مقایسه با چین، حضور ایالات متحده آمریکا و شرکت‌های مربوط به آن در دنیا، تجربه چندان موفقی برای کشورها نبوده است. بسیاری از کشورها معتقدند حضور آمریکا، موجب از بین رفتن منابع داخلی و افزایش فساد و نارضایتی عمومی در کشورشان شده است. در ادامه به تعدادی از پروژه‌های آمریکایی در سایر کشورها اشاره می‌کنیم.
قراردادهای ساخت نیروگاه با دولت پاکستان
از نمونه پروژه‌های آمریکایی فسادانگیز در کشور پاکستان می‌توان به مجموعه قراردادهای دولت بی‌نظیر بوتو اشاره کرد. در نتیجه این قراردادها، حدود 21 شرکت غربی توسط آژانس ملی مبارزه با فساد اداری در سال 1998 به اتهام پرداخت رشوه به دولت و قیمت‌گذاری غیرواقعی مورد تحقیق و تفحص قرار گرفتند.16 دولت بوتو قراردادهای زیادی را برای احداث نیروگاه با شرکت‌های برق امضا کرده بود؛ به طوری که حجم توان تولیدی حاصل از این نیروگاه‌ها بسیار فراتر از نیاز مصرفی پاکستان بود. دولت نیز در متن قراردادها تعهد داده بود تا همه برق تولیدشده را خریداری کند.
اگر چه همه شرکت‌های آمریکایی طی تحقیق و تفحص، سوگند یاد کرده بودند که هیچگونه فعالیت فسادآلودی مرتکب نشده‌اند، اما شش شرکت از آنها بعداً به پرداخت رشوه به کارکنان دولت اعتراف کردند.17 ادعاهایی که در مورد فساد در این قراردادها اعلام شد، به قدری جدی بود که بانک جهانی گروه ویژه‌ای را برای تحقیق و تفحص به پاکستان فرستاد.18
نیروگاه هسته‌ای فیلیپین
یکی دیگر از این پروژه‌ها، احداث نیروگاه هسته‌ای در کشور فیلیپین است. بانک جهانی پذیرفته بود هزینه این پروژه را از طریق پرداخت وام به کشور فیلیپین که در آن زمان، فردیناند مارکوس ریاست جمهوری آن را به عهده داشت، تامین کند. طبیعی بود که شرکت‌های چندملیتی مورد اعتماد بانک جهانی در حوزه انرژی، برای اخذ این قرارداد با یکدیگر رقابت کنند. اما مطابق با تجربه اعطای قراردادهای دولتی در اروپا، در فرایند انتخاب شرکت سازنده نیروگاه هسته‌ای نیز، رقابت چندان سالم نبود.
شرکت برق وستینگهاوس که یک ابرکمپانی آمریکایی پرسابقه در زمینه ساخت تجهیزات برقی و نیروگاهی است، توانست با پرداخت رشوه 80 میلیون دلاری به رئیس جمهور فیلیپین، قرارداد ساخت نیروگاه هسته‌ای را از آن خود کند و ساخت آن را در سال 1976 آغاز نمود. هزینه ساخت نیروگاه هسته‌ای که به وستینگهاوس پرداخت شد، 2.3 میلیارد دلار بود. این مبلغ، سه برابر هزینه ساخت نیروگاه مشابهی است که همین شرکت در کشور کره جنوبی احداث کرده بود. یعنی از طریق قیمت‌گذاری غیر واقعی، مبلغی بیش از 1.5 میلیارد دلار، هزینه اضافی بابت این نیروگاه از جیب مردم فیلیپین دریافت کرد؛ در واقع حدود 20 برابر مبلغ رشوه‌ای که به مارکوس پرداخت کرده بود را در اثر این فساد مالی به جیب زد.
اما تاسف‌آورتر از همه، این موضوع بود که به دلیل جانمایی نامناسب محل ساخت نیروگاه، در پای یک کوه آتشفشان و در میان چندین گسل زلزله و همچنین خطرناک بودن راه‌اندازی آن، تا همین امروز این نیروگاه حتی 1 وات برق هم تولید نکرده است. اما مردم فیلیپین سال‌های سال برای بازپرداخت وام بانک جهانی در مورد ساخت نیروگاه بی‌مصرف، مجبور به پرداخت مالیات شدند. خانم لئونور بریونز که در سال‌های 1998 تا 2001 خزانه‌دار کشور فیلیپین بود، در همان زمان عنوان کرد: «این یک بار وحشتناک است. در این مورد، هیچگاه احساس خشم، عصبانیت و سرخوردگی از من بیرون نمی‌رود. ما در مورد پولی صحبت می‌کنیم که می‌توانست برای ساخت بیمارستان‌ها و مدارس هزینه شود».
پروژه ترانس پاسیفیک
پروژه مشارکت ترانس پاسیفیک (TPP) که ایالات متحده آمریکا اولین بار آن را معرفی نمود و تبلیغات گسترده‌ای را هم در خصوص جنبه‌های مختلف آن به دنبال آغاز کرد، در سال 2016 امضا شد؛ اما هرگز توسط ایالات متحده به مرحله اجرا در نیامد. این پروژه که یک توافقنامه تجاری بود، شامل 12 کشور از جمله ویتنام، سنگاپور، مالزی، شیلی، مکزیک و پرو می‌شد. TPP برای ترویج همکاری‌های اقتصادی بین این کشورها در نظر گرفته شده بود؛ اما به دلیل تاثیرات منفی که بر حقوق کارگران، محیط زیست، بهداشت عمومی و حاکمیت ملی داشت، از سوی صاحب‌نظران در کشورهای عضو مورد انتقاد قرار گرفت و اجرایی نشد!
منابع:
- 1. IMF, 2022. Has Chinese Aid Benefited Recipient Countries? Evidence from a Meta-Regression Analysis
- 2. Scott L. Kastner & Margaret M. Pearson, 2021. Exploring the Parameters of China’s Economic Influence
- 3. Robert Grosse, Jonas Gamso & Roy C. Nelson, 2021. China’s Rise, World Order, and the Implications for International Business
- 4. Chen Xulong, 2017. Win-Win Cooperation: Formation, Development and Characteristics
- 5. Park, Tritto & Sejko, 2021. The Belt and Road Initiative in ASEAN – Overview, HKUST IEMS
- 6. S. Khan Islamabad, 2021, How Chinese investments are capturing Pakistan's economy, DW
- 7. Poverty & Equity Brief: Pakistan. 2020. World Bank Group
- 8. Xinhua, 2022, China's BRI projects greatly benefit Cambodian economy, people: Officials, experts
- 9.Anupama Ghosh, 2021, Massive Setback For China-Pakistan’s CPEC Project As Saudi Arabia Shifts Multi-Billion-Dollar Refinery Deal
- 10. Xinhua, 2022, Officials, experts: ASEAN's economic development benefits from BRI projects
- 11. Anas Iqtait, 2018. China’s rising interests in Qatar : The countries are expanding bilateral relations in the energy, investment, and security sectors
- 12. Emil Avdaliani, 2023. China’s 2023 Trade and Investment with Kazakhstan: Development Trends. Silk Road Briefing
- 13. Trading Economics, 2023. Kazakhstan Unemployment Rate
- 14. Laura He, 2023. China hasn’t been this scary for investors in 25 years, CNN
- 15. Denise Leung, Yingzhen Zhao, Athena Ballesteros and Tao Hu, 2013. Environmental and Social Policies in Overseas Investments
- 16. “IPP crisis–Pakistan risks financial collapseover private power policy”, Power Econo-mist, 30 June 1998, p.13; Davis, N., “Na-tional Power reported ready to split off in-ternational operations”, Energy Daily, 14September 1999; Kielmas, M., “Expropriation by 2 countries is alleged–Pakistan, In-donesia criticized”, Business Insurance, 2November 1998; “Cover Story: an affair toremember”, Project and Trade Finance, 10May 1999
- 17. “IMF deal brings relief for Pakistan IPPs”,Power Economist, 31 December 1998, p.15
- 18. Dunne, N. and Fidler, S., “World Bankhelped Sharif in corruption probe”, Finan-cial Times, 12 November 1999, p.12.
بدون دیدگاه